Kendi gemisinin kaptanı olabilmek: Öz yönetim becerisi

Sabah evden çıkmak üzereyken çocuğunuz bir türlü hazırlanmak bilmez; oyuncağını bırakamaz, çorabını giymeyi unutur. Veya akşam ödev yapması gerekirken “birazdan yapacağım” diyerek saatleri geçirir. Belki de istediği alınmadığında veya bir oyunu kaybettiğinde öfkeyle ağlar, hatta etrafına vurur.
Aslında çocukların böyle davranması oldukça olağan; çünkü kendini kontrol etme, yani öz yönetim becerileri henüz gelişim sürecindedir. Öyleyse, öz yönetim tam olarak nedir ve niçin böylesine önemli bir beceri olarak görülüyor?

Kendi Kendini Yönetebilen Çocuklar Yetiştirmek

Çocuğunuzun “kendi kendinin rehberi” olabilmesi yani, kendi duygu, düşünce ve davranışlarını kontrol edip yönlendirebilme becerisine öz-yönetim diyoruz. Dikkatini toplamak, duygularını düzenlemek, istek ve dürtülerini frenlemek, plan yapmak gibi günlük yaşam becerilerinin pek çoğu öz yönetime dayanır. Basit bir ifade ile, küçük bir çocuğun kendi "içindeki motoru"nu kontrol etmeyi öğrenmesidir.

Öz yönetim becerisi gelişmiş bir çocuk, çok istediği bir oyuncak başkasının elindeyken içinden hemen gidip oyuncağı kapmak gelse bile sırasını beklemeyi başarabilir. Böylece olumsuz bir davranış yerine sabretmeyi ve paylaşmayı öğrenir; ya da canı oyun oynamak istese de önce ödevini yapması gerektiğini hatırlayabilir.

Bu becerinin duygusal boyutu, bir önceki yazımda bu köşede ele aldığımız duygu düzenleme becerisini de içerir (“Fırtınalı Anlarda Sakin Kalabilmek: Çocukların Duygu Dünyasına Yolculuk”). Yani öz yönetim, çocuğun hem duygularını tanıyıp kontrol edebilmesini, hem de davranışlarını ve dikkatini yönlendirebilmesini kapsar.

Öz yönetim becerisinin üç temel boyutu vardır: duygusal, bilişsel ve davranışsal. Duygusal boyut, çocuğun duygularını anlama ve düzenleme becerisidir (işte duygu regülasyonu tam da burada devreye giriyor). Bilişsel (zihinsel) boyut, dikkatini sürdürme, plan yapma, problem çözme gibi düşünce süreçlerini yönetebilmesidir. Davranışsal boyut ise dürtülerini kontrol etme, kurallara uyma ve uygun davranışlar sergileme becerisine dayanır. Bu üç boyut bir araya gelerek çocuğun kendini her açıdan yönetebilmesini sağlar.

Öz Yönetim Neden Bu Kadar Önemli?

Öz yönetim becerisi güçlü olan çocuklar, günlük hayatın getirdiği zorluklarla daha kolay başa çıkarlar. Araştırmalar, küçük yaşta kendi davranış ve duygularını yönetebilmeyi öğrenen çocukların okulda daha başarılı olduğunu, daha olumlu sosyal ilişkiler kurduğunu gösteriyor.

Ünlü “marshmallow” deneyini duymuşsunuzdur: Araştırmacılar, bir grup çocuğa hemen tek bir şekerleme yemek ya da beklerlerse iki şekerleme alabileceklerini söyler. Sabredip bekleyebilen çocukların yıllar sonra akademik ve sosyal alanlarda daha başarılı bireyler olduğu görülmüştür (Mischel ve ark., 1972).

Benzer şekilde, Moffitt ve arkadaşlarının (2011) uzun soluklu araştırmasında, çocukluk döneminde öz denetim puanı yüksek olan bireylerin yetişkinlikte daha sağlıklı, eğitim ve kariyer anlamında daha başarılı oldukları sonucunu elde etmişlerdir. Yani bugün öz yönetim becerisini kazanan bir çocuk, yarın sorumluluk sahibi, başarılı ve uyumlu bir yetişkin olma potansiyeline sahip demektir.

Öte yandan, öz yönetim becerileri henüz gelişmeyen çocuklar, bazı durumlarla baş etmekte daha fazla desteğe ihtiyaç duyabilirler. Dikkatini toparlayamayan, dürtülerini kontrol edemeyen bir çocuk, sınıf ortamında kurallara uymakta, odaklanmakta ve öğrenmekte güçlük çekebilir. Duygularını düzenleyemeyen bir çocuk, hayal kırıklığı yaşadığında öfke nöbetleri geçirebilir veya arkadaşlarıyla sık sık çatışma yaşayabilir.

Araştırmalar, çocuklukta düşük öz kontrol düzeyine sahip bireylerin ilerleyen yaşlarda daha yüksek oranda akademik başarısızlık, riskli davranışlar (örneğin madde kullanımı) ve duygusal problemler (depresyon, kaygı) yaşama ihtimalinin arttığını gösteriyor. Dolayısıyla, öz yönetim becerisinin eksikliği yaşamın her alanında olumsuz etkilere zemin hazırlayabilir.

Çocuklarda Öz-yönetimi Desteklemek İçin Ne Yapabiliriz?

Öz yönetim becerisi bir anda kazanılmaz; günlük hayatın içinde adım adım gelişir. Ailelerin bu beceriyi desteklemek için gündelik rutinlerde yapabilecekleri bir çok şey var. İşte sık karşılaşılan birkaç durum ve bu durumlarda çocuğunuza öz yönetim becerisinin gelişmesinde yardımcı olabilecek yaklaşımlar:

1. Ödev Zamanı: “Ödevini Sürekli Erteleyen Çocuk”

Bazı çocuklar uzun vadeli işleri planlamakta zorlanır; oyun oynamak varken ödeve oturmak istemez. Bu durumda kızmak yerine ona plan yapmayı öğretmek için beraber yollar arayabilirsiniz. Örneğin birlikte bir çalışma programı hazırlayıp, 20 dakika ders, 10 dakika oyun molası gibi bölümler oluşturabilirsiniz. Tamamladığı her bölüm için çabasını takdir ettiğinizi gösterebilir veya küçük bir çıkartmayla ödüllendirebilirsiniz.

2. Oyun Kaybetmek: “Kaybedince Öfkelenen Çocuk”

Arkadaşlarıyla oyun oynayan bir çocuğun yenilince öfkelenip ağlaması, öz yönetimin duygusal boyutuyla ilgilidir. Böyle bir durumda önce çocuğunuzun duygusunu anladığınızı belirtin: “Kaybettiğin için üzgünsün, anlıyorum.” Sonra sakinleşmesi için ona biraz zaman tanıyıp, konuşabilirsiniz. Kaybetmenin de oyunun bir parçası olduğunu, önemli olanın süreç içinde eğlenmek olduğunu anlatın.

3. Sorumluluk Alma: “Oyuncaklarını Toplamak İstemeyen Çocuk”

Birçok çocuk oyun bittikten sonra oyuncaklarını toplamayı sevmez. Oysa bu basit görev bile öz yönetim becerisini geliştirmek için bir fırsattır. Eğer çocuğunuz her seferinde dağınıklığı toplamak istemiyorsa, işi eğlenceli hale getirmeyi deneyebilirsiniz. Örneğin, oyuncak toplama işlemini bir oyuna dönüştürün: “Bakalım oyuncakları kaç dakikada sepete koyacağız?” diye bir yarış planı!

Sonuç

Sonuç olarak, öz yönetim becerisi çocukların duygusal ve sosyal gelişiminde kilit bir rol oynar. Bu becerinin gelişimi için anne-baba olarak sağlayacağınız destek sabır, tutarlılık ve sevgi temeline dayanmalıdır. Her anne-babanın ortak arzusu da çocuğunun sağlıklı, mutlu, başarılı ve en önemlisi kendi ayakları üzerinde durabilen bir birey olarak yetişmesidir. Sabırla ve sevgiyle oluşturulan aile ortamı, çocukların öz yönetim becerilerini adım adım güçlendirmelerine yardımcı olur ve onları geleceğin güçlü, bağımsız yetişkinleri olma yolunda destekler.