“Sınırların ötesinde barış: Karabağ’dan Kıbrıs’a uzanan ilham”: 1

1. Küllerden Diriliş: Karabağ’ın Acı Kalbi ve Öğretisi

“Acının izleri yok olmaz; barış, o yaraların üzerine inşa edilir.”

Karabağ… Adı Farsçadan gelen “kara” ve “bağ” kelimelerinin birleşimi; siyahın derinliğini, bağın bereketini taşır. Ne var ki bu topraklarda siyah, bereketten çok yasın rengi olmuştur. Bir zamanlar Azerbaycanlıların ve Ermenilerin aynı çarşıda alışveriş ettiği, aynı düğünlerde halay çektiği, aynı sokaklarda çocuklarının oyun seslerinin yankılandığı bu coğrafya, bir gün geldi ki birbirine düşman iki hafızanın en sert sınavına dönüştü.

1988 yılı… Sovyetler Birliği’nin çözülme sürecinin hızlandığı, milliyetçiliklerin yeniden doğduğu, dost ile düşmanın yer değiştirdiği bir kırılma noktasıydı. Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi’nde Ermeniler arasında yükselen Ermenistan’a bağlanma talebi, yıllardır aynı sofrayı paylaşan Azerbaycanlılarda derin bir tedirginlik ve geleceğe dair belirsizlik yarattı. Söylentiler dolaşmaya başladı: “Ermeniler saldıracak…”. Yanı başındaki Ermeni mahallelerinde ise “Azerbaycanlılar buna izin vermeyecek” söylentileri dolaşıyordu. Bu korkular, iki halk arasındaki güveni paramparça eden sessiz ama keskin bir duvara dönüştü (Hovhannisyan, 2022; Collective Remembrance of the Sumgait Pogroms…, 2023).

Bu atmosfer, milliyetçi çağrışımlar eşliğinde karşılıklı önyargıları besleyerek büyüyen bir hal aldı. Her iki toplum da kendini savunma içgüdüsüyle hareket etti. 1988’in Şubat ayında, Sumgait’te patlayan olaylar trajedinin açığa dönüştüğü an oldu. “Pogrom”—etnik temelli organize şiddet dalgaları—gibi tanımlanan saldırılar, Azerbaycanlı grupların Ermeni sivillere yönelik başlattığı ve üç gün süren korkunç bir dönem idi. Resmî veriler “onlarca” Ermeni ve Azerbaycanlının yaşamını yitirdiğini belirtmekte; bazı kaynaklarda bu kayıplar yüzlerle ifade edilirken, binlerce kişinin de evlerinden olduğu yazılmaktadır (Hovhannisyan, 2022); yaşanan bu olaylar, derin bir güven bunalımını simgeliyordu. Bu toplumsal yıkım, her iki tarafın da vicdanında “haklı savunma veya haksız saldırı” narratifleri doğuracak şekilde yazıldı (Collective Remembrance…, 2023).

Bakü’de ve Kirovabad’da 1990’da devam eden şiddet olaylarında, çoğunluk hedefi Ermeni sivillerdi—yüzlercesi hayatını kaybetti, binlercesi kaçmak zorunda kaldı. Aynı yıllarda Karabağ çevresinde de Ermeni silahlı grupların Azerbaycanlı yerleşimlere yönelik saldırıları başladı; bu kez de Azerbaycanlı siviller hedefteydi. Şiddet, iki yönlü bir yıkım aracına dönüştü.

Ve 26 Şubat 1992… Tarihin en ürkütücü gecelerinden biri: Hocalı Katliamı. Ermeni silahlı güçler ve destekçisi Rus askeri birlikleri kasabayı kuşattı. Azerbaycan kaynaklarına göre 613 sivil (106 kadın, 63 çocuk) hayatını kaybetti; 487 kişi yaralandı; 1.275 kişi esir alındı; 150 kişinin akıbeti hala bilinmiyor (Çakmak, 2025; Abilov & Isayev, 2016).

Birinci Karabağ Savaşı 1994’te son bulduğunda geriye yıkılmış şehirler değil yalnızca; yaklaşık 18.000–25.000 Azeri, 6.000–8.000 Ermeni can kaybı ve yüzbinlerce yerinden edilmiş insan kaldı (De Waal, 2003; Human Rights Watch, 1993). 724.000 Azerbaycanlı evini terk etmek zorunda kaldı; 300.000’den fazla Ermeni ise Azerbaycan’ı terk etti.

O yıllar çocuklara “barış” kelimesini kitaplardan okutuyordu. Yıkıntılar arasında hoplayan çocuklar moloz yığınlarında harf peşindeydi. Anneler ekmek yoğururken umudu yoğurur; babalar haritada hâlâ kendi köyünü bulabilse bile oraya dönmenin bir hayal olduğunu biliyordu.

Karabağ’ın acı mirası, bize iki ders bırakıyor:

Birincisi, şüpheyi körükleyen milliyetçilik, komşuluk bağlarını bir anda uçuruma dönüştürebilir.

İkincisi ise, silahların susması barış demek değildir; gerçek barış, insanın karşı tarafın acısına kulak verdiği anda başlar.

Karabağ, bu yüzden yalnızca bir savaş coğrafyası değil, barışın en çok ihtiyaç duyulduğu vicdan coğrafyasıdır.

Kaynaklar

• Hovhannisyan, G. S. (2022). The Sumgait Massacres: Characteristics and Definitions. Armenian Genocide MuseumInstitute Foundation. nu.edu.kzagmipublications.am+2agmipublications.am+2
• Collective Remembrance of the Sumgait Pogroms and the Khojaly Massacre in Azerbaijan (2023). Nur-Nur University. nu.edu.kz+1
• Çakmak, S. (2025). Developments in The First Karabakh War and the Khojaly Massacre. Journal of International Crises and Policy Research.
• Abilov, S., & Isayev, I. (2016). The Consequences of the Nagorno Karabakh War for Azerbaijan and the Undeniable Reality of Khojaly Massacre. Polish Political Science Yearbook, 45, 291–303.
• De Waal, T. (2003). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York University Press.
• Human Rights Watch. (1993). Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno-Karabakh. Human Rights Watch Publications.